Dziedziną, która jest niezwykle użyteczna dla zrozumienia motywów i sposobów stosowanych przez ludzi do komunikowania się z innymi, jest psychologia stosunków międzyludzkich. Jedna z teorii komunikowania się (tzw. teoria oceny społecznej Muzafera Sherifa), wyjaśnia, że po usłyszeniu jakiegoś komunikatu, natychmiast oceniamy go na naszej wewnętrznej skali potrzeb. Ten proces odbywa się w naszym umyśle i jest w dużej mierze nieświadomy. Ocena tej samej sytuacji, zdarzenia, osoby, rzeczy, idei może, a nawet musi się różnić u osób, będących w procesie komunikacji [1]. Przyczyna różnic w ocenie znajduje się w naszym mózgu oraz w jego niematerialnej emanacji – umyśle. Aby zrozumieć, skąd mamy pewne przekonania, wierzenia, określony system wartości, swoje postawy wobec czegoś lub kogoś, dlaczego nie zawsze wzajemnie się rozumiemy i dlaczego jednym z nas jest łatwo się porozumiewać z ludźmi, a dla innych jest to nieosiągalne, warto poznać mechanizm kształtowania się umysłu i typu osobowości, których zręby powstają w bardzo wczesnym dzieciństwie.

Według Erica Berne’a [2], twórcy analizy strukturalnej i transakcyjnej, człowiek od chwili narodzin potrzebuje do rozwoju umysłu i kształtowania się osobowości wielu rodzajów bodźców, głównie dotyku, głosu, obecności drugiego człowieka. Bez nich nie jest w stanie przetrwać. Rodzaj, intensywność i jakość tych bodźców wpływają na powstanie indywidualnego skryptu życiowego człowieka, według którego będzie on w przyszłości funkcjonował społecznie, komunikował się skutecznie lub nie, umiał wchodzić w satysfakcjonujące związki, potrafił współpracować z innymi etc. Berne wprowadził termin transakcji jako podstawowej jednostki kontaktu społecznego z drugim człowiekiem. Wzorce transakcji przekazują nam w pierwszych latach naszego życia opiekunowie – rodzice, a następnie szerzej rozumiane otoczenie dziecka. Stają się oni niejako naszymi liniami papilarnymi, określają typ naszej osobowości i niełatwo je zmienić, choć jest to możliwe.

Inną koncepcję rozwoju umysłu stworzył Basil Bernstein, angielski socjolingwista. Wprowadził on terminy kodu rozwiniętego i kodu ograniczonego. Zajmował się badaniem języka, którym posługują się dzieci. Definiował socjalizację jako proces komunikacyjny, w którym język odgrywa rolę „przewodnika po świecie”. Językowe sposoby ujmowania rzeczywistości stabilizują się „tworząc poznawczą, społeczną i uczuciową orientację dziecka” [3]. Jak twierdził Bernstein, w kontekstach socjalizacyjnych „dziecko, otrzymując od rodziców informacje na temat zasad porządkujących rzeczywistość, uczy się reguł klasyfikacji oraz form komunikowania. Jeżeli w tych (…) kontekstach przeważa użycie znaczeń partykularnych, lokalnych, ściśle powiązanych z kontekstem wypowiadania lub nie są one wyrażone w sposób bezpośredni środkami werbalnymi, to mamy do czynienia z kodem ograniczonym. Jeśli natomiast wypowiedzi wychodzą poza kontekst użycia, odwołują się do uniwersalnych znaczeń zwerbalizowanych, u ich podłoża leży kod rozwinięty. Bernstein wykazał w badaniach, że w rodzinach należących do klasy średniej realizowany jest (…) przede wszystkim kod rozwinięty, a w rodzinach z klasy robotniczej – kod ograniczony” [4].

Kolejna koncepcja rozwoju umysłu stworzona została przez neuropsychologów. Daniel J. Siegel definiuje umysł jako zjawisko, które wyłania się z aktywności naszego mózgu. Jego strukturę zaś i funkcje w nim zachodzące bezpośrednio tworzą i wpływają na nie nasze osobiste doświadczenia interpersonalne [5]. Dzięki aktywacji dróg neuronalnych przez bodźce przychodzące ze świata zewnętrznego: głosy, obrazy, zapachy, smaki, doświadczenia fizyczne, głód, odczuwanie zimna, bólu itp. nabywamy owo doświadczenie. Mimo, że przez całe życie taka aktywacja może kształtować połączenia w mózgu, uznaje się, że to wczesnodziecięce doświadczenia mają największy wpływ na nasz umysł, ponieważ główne struktury naszego mózgu, w tym ważna dla naszego funkcjonowania struktura samoregulacji emocji, powstają właśnie w dzieciństwie [6]. W taki sposób dochodzimy do ważnego odkrycia, że jakość relacji, komunikacji i doświadczeń z naszymi rodzicami lub opiekunami ma decydujący wpływ na tworzenie się wzorców komunikacji, które będziemy odtwarzać w przyszłości. Związane jest to z rodzajem przywiązania, które już w wieku około siedmiu miesięcy zaczynamy budować z naszym głównym opiekunem, najczęściej z matką. Według Johna Bowlby’ego [7] wielokrotnie powtarzane doświadczenia z opiekunem zostają zakodowane w pamięci utajonej jako modele umysłowe lub schematy przywiązania. W przyszłości każda osoba będzie automatycznie (nie uruchamiając mechanizmu przypominania) odtwarzała te modele umysłowe. I to one określą nasze charakterystyczne cechy w życiu dorosłym. Rozwijający się umysł dziecka nie ma możliwości intelektualnych do samodzielnego funkcjonowania. Musi korzystać z umysłu opiekuna. Jeśli opiekun jest wrażliwy na sygnały (najczęściej niewerbalne) wysyłane przez dziecko i potrafi dostroić się do nich, dziecko przywiązuje się do niego z ufnością. W rezultacie ta dostrojona komunikacja jest intymna i kooperacyjna, i odbywa się bez słów. Obie osoby, „matka” (niekoniecznie matka biologiczna, może to być też najważniejszy opiekun niemowlęcia) i dziecko, funkcjonują w tym samym rytmie – ona wyczuwa potrzeby dziecka, ono buduje w sobie poczucie bezpieczeństwa dzięki bezpiecznej i porozumiewającej się z nim bez słów „matce”. Można więc stwierdzić, że rozwinięcie przez dziecko ufnego przywiązania będzie skutkowało zdolnością dziecka do odważnego eksplorowania świata, oddzielania się od opiekuna bez lęku i do zdrowego dojrzewania. W dorosłym życiu tak rozwijające się dziecko będzie umiało radzić sobie w sposób dojrzały z frustracją, z trudnymi sytuacjami, ze stratą, będzie wrażliwe na komunikację niewerbalną, będzie umiało budować trwałe związki, nazywać i przeżywać adekwatne emocje, a także samo je regulować [8].

Wzorce komunikowania się człowieka nabyte we wczesnym dzieciństwie będą się odtwarzały w sposób automatyczny, nieświadomie i pozwolą mu na satysfakcjonujące życie; będzie on też zdolny do empatycznego dostrajania się do innych. Słowem, jego kompetencje i umiejętności społeczne (także komunikacyjne) będą wysokie. Sytuacja znacząco się zmienia, gdy dziecko, w odpowiedzi na patologiczne wzorce komunikacji swojego opiekuna, rozwinie przywiązanie nieufne. W przyszłości będzie najprawdopodobniej oceniane jako „chłodne”, a jego kompetencje społeczne i komunikacyjne będą w znacznym stopniu upośledzone [9].

Omówiona jako ostatnia koncepcja formowania się umysłu człowieka zakłada, że większość z nas nie jest skazana na typ umysłu ukształtowany w dzieciństwie. Umysł, który powstaje z aktywowania procesów w mózgu dzięki bodźcom docierającym do niego z zewnątrz, w interakcji z innymi, może się zmieniać. Zmiana bowiem zależna jest od doświadczenia relacyjnego – to ono powoduje tworzenie się nowych połączeń w mózgu, które z kolei wpływają na poszerzenie naszych kompetencji społecznych. Osoby, które w dzieciństwie rozwinęły jakieś formy nieufnego przywiązania mogą – dzięki znaczącej relacji z partnerem, przyjacielem, terapeutą, mentorem – przyswoić sobie ufny model przywiązania i wykazywać zintegrowaną osobowość, pozwalającą na rozwijanie efektywnej i empatycznej formy komunikacji interpersonalnej [10].